Μωμοέρια

«ΜΩΜΟΓΕΡΟΙ»

Από τα ήθη και έθιμα των Ποντίων και από τον λαϊκό τους πολιτισμό, ιδιαίτερο εθνογραφικό και δραματολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το λαϊκό παραδοσιακό θέατρο, οι "Μωμόγεροι" ή «(Γ)Κοτσαμάνια».
Το θέατρο αυτό έχει ρίζες παλιές, προχριστιανικές. Έχει την καταγωγή του στην πρώτη περίοδο της δημιουργίας του λαϊκού θεάτρου, ο δε πρωταγωνιστής του δρώμενου, ο Μωμόγερος, παριστά τον γνήσιο πρωταγωνιστή της πρώτης μορφής του αρχέγονου θεάτρου. Η ετυμολογία της λέξης «Μωμόγερος», προέρχεται από τη λέξη «Μώμος» και «γέρος». Ο «Μώμος», Θεός των αρχαίων Ελλήνων, ήταν γιος του Ύπνου και της Νύχτας, προσωποποίηση της χλεύης και της κατακρίσεως. Η σύνθετη λέξη σχηματίστηκε κανονικά και σημαίνει «σκωπτικοί γέροι». Το δεύτερο συνθετικό «γέροι», είναι το κλασικό όνομα για τους μασκαρεμένους, σε ανάλογα ελληνικά δρώμενα. Στη Σκύρο, οι μίμοι είναι γνωστοί απλώς ως «γέροι». Στη Μακεδονία ως «Μπαμπόγεροι», δηλαδή «ξεκουτιασμένοι γέροι». Στις Κυκλάδες ως «Κουκούγεροι», δηλαδή «τρελοί γέροι». Στη Θράκη ως «Καλόγεροι», δηλαδή «καλοί γέροι», σαν μοναχοί. Τέτοιες σύνθετες λέξεις ήταν γνωστές από την αρχαιότητα. Η Παλαιά Διαθήκη (Septuagint) έχει τη λέξη «εσχατόγερος», δηλαδή «πάρα πολύ γέρος» και ο Εκκλησιαστής, στα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου, έχει τη λέξη «λυσσόγερος», δηλαδή «λυσσασμένος γέρος».
Βασική ιδέα και σύμβολο τους είναι ο θάνατος και η ανάσταση ενός ήρωα ή θεού, που συμβολίζει το θάνατο και την αναγέννηση της φύσης. Γι' αυτό και οι περισσότερες σχετικές τελετουργίες τοποθετούνται γύρω στο χειμερινό ηλιοστάσιο (Δεκέμβριο - Ιανουάριο). Εδώ αποδεικνύεται, άλλη μια φορά, η συνέχιση του πανάρχαιου και προχριστιανικού εθίμου. Οι Αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου τη γέννηση του ηλίου! Αυτό, γιατί η μέρα μέχρι τις 22 Δεκεμβρίου συνεχώς μικραίνει. Την 23η μένη στάσιμη και στις 24 προς 25 αρχίζει να μεγαλώνει. Ο Ήλιος ξαναγεννιέται. Η Ορθοδοξία, που είναι ένα ζυμάρι Ελληνισμού και Χριστιανισμού, όρισε την ίδια μέρα να εορτάζεται η κατά σάρκα γέννηση του Ιησού Χριστού, ψέλνοντας: «Ανέτειλεν ημίν ο Ήλιος της Δικαιοσύνης..». Έτσι οι ειδωλολάτρες προ-παππούδες μας, όταν εκχριστιανίστηκαν διατήρησαν τα ωραία πατροπαράδοτα έθιμά μας.
Τον θίασο αυτό, πλαισίωνε ένα σοβαρό πειθαρχημένο σύνολο 12 ευσταλών νέων φουστανελοφόρων με περικεφαλαίες, μια ελληνοπρεπής χορευτική εμφάνιση. (Ο αριθμός 12 δεν είναι τυχαίος, συμβολίζει τους μήνες του έτους). Γενικά όλη η παρουσίαση προδίδει μια διαρκή εθνική αντίσταση, μια προσδοκία για εθνεγερσία και ελευθερία του γένους. Ευνόητο λοιπόν ήταν να μη μπορεί να παρουσιαστεί σαν έθιμο από μόνο του, στον Τουρκοκρατούμενο Πόντο. Για το λόγο αυτό οι Πόντιοι το παρουσίαζαν μ' ένα λαογραφικό μανδύα μαζί με τους "Μωμόγερους". Επίσης η παρουσίαση του εθίμου απαγορευόταν να γίνει έξω από το χωριό που διοργάνωνε τον θίασο.
Έτσι λοιπόν ο χορός αυτός, ταυτόχρονα και σαν θεατρική παράσταση, έχει σχέση με την αναπαράσταση της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προς Ανατολάς. Ο χορός σε κάθε σπίτι του χωριού συμβολίζει και την προέλαση και κατάκτηση των περιοχών όπου περνούσε ο Μακεδονικός στρατός.
Η όλη περιβολή των "Μωμόγερων", ο τρόπος και το ύφος του χορού, δείχνουν αρχέγονα στοιχεία:
1. Πρώτα - πρώτα ο ρυθμός της μουσικής που παίζει το αγγείο ή η λύρα, είναι ρυθμός γρήγορος, κοφτός, πολεμικός.
2. Η διάταξη της δωδεκαμελούς ομάδας είναι σε φάλαγγα, άλλοτε πυκνή ή αραιή, άλλοτε μονή, διπλή ή τριπλή (τρίτος ο αρχηγός).
3. Η κίνηση των βημάτων της ομάδας, στο ρυθμό της μουσικής είναι ομοιόμορφη, άλλοτε γρήγορη ανάλαφρη σε πορεία, άλλοτε αργή κινητική σε επίθεση μάχης, άλλοτε προς τα πίσω, οπισθοχώρηση, αναδιάταξη και ξανά εμπρός, άλλοτε αλλαγή διάταξης σε σχήμα διπλό, τριπλό, συμπλεκόμενο και περιστρεφόμενο, όλα δε ανάλογα με τα παραγγέλματα του αρχηγού, ο οποίος είναι επικεφαλής του χορού.
4. Τα παραγγέλματα του αρχηγού, δίδονται βροντόφωνα προς την φάλαγγα, τους εμψυχώνει και τους ενθαρρύνει και όλοι μαζί αλαλάζοντας ανεμίζουν την πολύχρωμη βέργα που κρατά ο καθένας, σαν τους σαρισοφόρους του Μεγάλου Αλεξάνδρου.


ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΜΕΛΩΝ ΘΙΑΣΟΥ

Τα μέλη του θιάσου ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή. Στη Σκήτη υπάρχουν οι παρακάτω χαρακτήρες:



Ο «Γέρον»: Συμβολίζει το χρόνο που φεύγει και για αυτό το λόγο δέχεται τα πειράγματα όλου του κόσμου. Λέει κωμικές κουβέντες και μετά από κωμικό διάλογο και διαπληκτισμούς μαζί της, πέφτει κάτω αναίσθητος. Ακολουθεί κωμικοτραγικό μοιρολόι της "Γραίας" και η πρόσκληση του "Γιατρού" για να τον κάμει καλά. Μιλάει με την "Γραία" την κοινή Νεοελληνική, ενώ εκείνη μιλάει την ποντιακή διάλεκτο και έτσι δημιουργούνται αστείοι διάλογοι από παρεξήγηση.
Η «Γραία»: Συμβολίζει την πίστη και την αφοσίωση στα ιδανικά. Παρουσιάζεται σχεδόν πάντα με τον "Γέρον". Κρατάει ρόκα, κλαίει για τον "Γέρον" της που έχει λιποθυμήσει. Όταν έρχεται ο "Γιατρόν", κάνει μαζί του κωμικό διάλογο που φτάνει σε οξύτητα. Περπατάει "αγκαζέ" με τον "Γέρον" της, που την φιλά, ενώ εκείνη τον μαλώνει, στην συνέχεια πέφτει, χτυπάει και την περιποιείται ο "Γιατρόν".
Ο «Γιατρόν»: Ένα από τα συνηθισμένα πρόσωπα των θιάσων. Εξετάζει τον νεκρό "Γέρον", τον ακροάζεται με ζουρνά, αντί για ακουστικό, στα διάφορα μέρη του σώματος του και στα απόκρυφα μέρη. Γιατρεύει την "Νύφεν", που λιποθυμάει ταραγμένη από την απαγωγή της και πληρώνεται από τον νοικοκύρη.
Ο «Δάβολον»: Είναι βουβό πρόσωπο, αλλά πολύ ενεργητικό. Πειράζει θεατές και μέλη του θιάσου. Προπορεύεται στον όμιλο, μπαίνει στα σπίτια και τα ανασκαλεύει, χοροπηδάει, κάνει διάφορες αστείες κινήσεις και ενέργειες. Παροτρύνει και υποκινεί τα άλλα πρόσωπα και τους θεατές στο "κακό', στο "άσεμνο" και το κωμικό. Ειδοποιεί ότι έρχονται οι "μωμόγεροι", χτυπάει τις πόρτες για να ανοίξουν οι σπιτικοί. Χοροπηδώντας χώνεται παντού, ανακατεύει τα πάντα, ενοχλεί τους σπιτικούς.
Η «Νύφε»: Η νύφη, η οποία προστατεύεται από τους "Μωμόγερους", συμβολίζει τη μάνα γη, που προσπαθούν να την κλέψουν αλλά μάταια. Κάποιος από τους θεατές «κλέβει» τη νύφη και τρέχουν μακριά. Ένας από τους «Μωμόγερους» τρέχει, πιάνει και τη νύφη και τον κλέφτη και τους φέρνει στο χώρο όπου γίνεται το δρώμενο. Ο «γιατρόν» εξετάζει τη νύφη, ενώ ο χωροφύλακας δίνει πρόστιμο στον κλέφτη. Τη γη του Πόντου υπερασπίζονταν οι Πόντιοι παππούδες μας, την πατρίδα της πατρίδας μας, την Ελλάδα, υπερασπιζόμαστε σήμερα!
Ο «Χωροφύλακας»: Αποδίδει δικαιοσύνη σε κάθε παρανομία, όπως αυτή με την αρπαγή της «νύφης».
Το πανάρχαιο αυτό έθιμο, σημαντικό κομμάτι της παράδοσης του Ποντιακού Ελληνισμού, συνεχίζεται ακόμη και σήμερα στη Σκήτη Κοζάνης, κάθε χρόνο, την περίοδο του 12ήμερου (Χριστούγεννα - Θεοφάνια), με σκοπό τη διατήρηση και διάδοση του, καθώς και την ψυχαγωγία των κατοίκων της Σκήτης.